دلایل گزگز و مورمورشدن پا در هنگام خواب

در اغلب موارد، گزگز پا هنگام خواب یا مورمور شبانه، از علل کم‌خطری مانند فشار مکانیکی در وضعیت خواب و کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی ناشی می‌شود، ولی گاهی می‌تواند علامتی از مشکلات جدی‌تر عصبی یا گردش خون باشد. اگر این احساس بیش از دو هفته طول بکشد یا با درد، بی‌حسی یا اختلال در حرکت همراه شود، باید حتماً موردبررسی پزشکی قرار گیرد.

راهنمای سریع بررسی علل گزگز پا در شب

۱.فشار مکانیکی ناشی از وضعیت خواب

فشار مکانیکی در هنگام خواب یکی از علل شایع گزگز پا در شب است که معمولاً موقتی بوده و با تغییر وضعیت بدن برطرف می‌شود. حتی اگر فرد پیش از این در وضعیت مشابهی بدون مشکل استراحت می‌کرده است، عواملی نظیر تغییرات فیزیکی بدن، افزایش حساسیت اعصاب، استفاده از تشک یا بالش نامناسب، افزایش استرس یا تغییرات روانی، افزایش وزن، ضعف عضلانی یا مشکلات اسکلتی می‌توانند به بروز گزگز پا منجر شوند. حساسیت بیشتر اعصاب می‌تواند به دلیل عواملی نظیر کم‌آبی بدن، فعالیت فیزیکی بیش از حد یا حتی مراحل اولیه یک مشکل زمینه‌ای دیگر ایجاد شود که این موارد موجب پاسخگویی بیشتر اعصاب به فشار می‌شوند.

برای بهبود گزگز پا ناشی از فشار مکانیکی در هنگام خواب، راهکارهای زیر توصیه می‌شود:

• تغییر وضعیت خواب: توصیه می‌شود وضعیت خواب خود را تغییر دهید تا فشار از روی اعصاب پاها برداشته شود. خوابیدن در وضعیتی که کمترین فشار به پاها وارد می‌شود، می‌تواند به کاهش علائم کمک کند. سعی کنید هرازگاهی وضعیت خود را در طول خواب تغییر دهید تا از فشار مداوم بر اعصاب جلوگیری شود.
• تعویض تشک و بالش: درصورتی‌که تشک یا بالش قدیمی شده یا از پشتیبانی مناسبی برخوردار نیستند، ممکن است نیاز به تعویض آن‌ها باشد. تشک مناسب می‌تواند به بهبود وضعیت بدن در طول خواب و کاهش فشار بر اعصاب کمک کند.

چنانچه علائم گزگز پا ادامه پیدا کنند یا شدت یابند، توصیه می‌شود با پزشک مشورت شود تا علت دقیق آن شناسایی شده و درمان‌های مناسب صورت گیرد. بررسی دقیق‌تر ممکن است شامل آزمایش‌های تخصصی یا ارزیابی وضعیت عصب‌ها و گردش خون باشد.

۲.کمبود مواد مغذی

کمبود برخی از ریزمغذی‌ها می‌تواند عملکرد سیستم عصبی را مختل کرده و زمینه‌ساز بروز علائمی نظیر گزگز، مورمور و بی‌حسی، به‌ویژه در هنگام شب، شود. برای تشخیص دقیق کمبود ریزمغذی‌ها و علل مرتبط با گزگز پا، معمولاً انجام آزمایش‌های خون ضروری است.

به جای خوددرمانی با مکمل‌ها، توصیه می‌شود در صورت ظن به کمبود مواد مغذی، با پزشک مشورت نمایید. پزشک می‌تواند با تجویز آزمایش‌های لازم، کمبودهای احتمالی را تشخیص داده و سپس مکمل‌های مناسب یا تغییرات رژیم غذایی را توصیه نماید. ارزیابی دقیق رژیم غذایی (به‌ویژه رژیم‌های کم‌پروتئین، فاقد سبزیجات تازه، یا سرشار از غذاهای فرآوری‌شده، و همچنین رژیم‌های گیاه‌خواری یا وگان) نیز می‌تواند در تشخیص کمبود مواد مغذی کمک‌کننده باشد.

گزگز پا در شب همراه با علائم زیر می‌تواند نشان‌دهنده کمبود مواد مغذی خاصی باشد:

باتوجه‌به کمبود هر کدام از ریزمغذی‌ها، می‌توان به ارتقای تغذیه و درمان مکمل روی آورد. گزگز ناشی از کمبود تغذیه‌ای با درمان صحیح معمولاً ظرف چند هفته بهبود می‌یابد. درصورتی‌که گزگز پا به‌مرورزمان شدت می‌گیرد یا مزمن می‌شود، به دست‌ها یا صورت نیز سرایت می‌کند و با ضعف عضلانی، درد در ساق پا یا اختلالات حرکتی همراه است، در این شرایط، لازم است بررسی‌های تخصصی توسط پزشک انجام شود.

۳.سندروم پای بی‌قرار

سندروم پای بی‌قرار (Restless Legs Syndrome) یکی از علل عصبی–حرکتی نسبتاً شایع گزگز پا در شب است. این اختلال معمولاً در زمان استراحت و به‌خصوص در هنگام خواب خود را نشان می‌دهد. شایع‌ترین علامت این اختلال، بروز احساس ناراحتی، سوزن‌سوزن‌شدن یا حالت «خزیدن» در پاها، به‌ویژه در ساعات شبانه، است. نشستن طولانی‌مدت یا درازکشیدن، به‌ویژه در ساعات پایانی روز یا پیش از خواب، موجب افزایش شدت علائم می‌شود.

افراد در معرض خطر سندروم پای بی‌قرار (RLS) شامل افراد کم‌تحرک، کسانی که اضطراب و استرس مزمن دارند، افراد سیگاری یا مصرف‌کنندگان الکل، افرادی که دچار کمبود آهن، ویتامین B12 یا منیزیم هستند، مصرف‌کنندگان داروهای خاص (از جمله ضدافسردگی‌ها و داروهای ضد تهوع)، افراد با سابقه خانوادگی RLS و افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت، نارسایی کلیوی یا بیماری پارکینسون می‌باشند. مصرف قهوه و کافئین نیز می‌تواند از عوامل تشدیدکننده یا محرک RLS باشد.

برای مدیریت گزگز ناشی از سندروم پای بی‌قرار پیشنهاد می‌شود:

• در صورت بروز علائم، سعی کنید پاهای خود را حرکت دهید یا از بستر بلند شوید و کمی راه بروید تا فشار از روی اعصاب پاها برداشته شود.
• یوگا، مدیتیشن، یا تمرینات تنفسی با کاهش استرس و اضطراب می‌تواند علائم RLS را تسکین دهد.
• ماساژ آرام پاها می‌تواند به کاهش احساس ناراحتی و گزگز کمک کند.
• قراردادن یک بالش نرم بین پاها یا زیر زانوها ممکن است باعث تسکین فشار بر اعصاب پاها شود.
• استفاده از کیسه گرم یا سرد روی پاها ممکن است به کاهش علائم کمک کند.

درصورتی‌که درمان‌های خانگی مؤثر نبودند، پیشنهاد می‌شود به پزشک متخصص مراجعه شود تا آزمایش‌های لازم و درمان‌های دارویی مطابق با نیاز شما تجویز شود.

۴.تغییرات هورمونی یائسگی

کاهش سطوح استروژن و پروژسترون در دوران یائسگی می‌تواند بر تنظیم سیستم عصبی و عروقی تأثیر بگذارد و منجر به بروز حس‌های غیرعادی از جمله گزگز پا شود. زنان معمولاً در سنین ۴۵ تا ۵۵ سالگی می‌توانند گزگز شبانه پا را مرتبط با یائسگی بدانند.

درصورتی‌که گزگز پا به طور هم‌زمان با علائم مشخص یائسگی مانند گرگرفتگی، تعریق شبانه یا اختلالات خواب آغاز شده باشد، و درعین‌حال هیچ علت پزشکی دیگری برای آن شناسایی نشود، می‌توان احتمال داد که این علامت با تغییرات هورمونی دوران یائسگی مرتبط باشد.

برای مقابله با گزگز پا در دوره یائسگی، درمان هورمونی جایگزین (با مشورت پزشک)، ورزش منظم، رژیم غذایی متعادل و مدیریت استرس مهم‌ترین اقدامات محسوب می‌شوند.

۵.گزگز پا در بارداری (به‌ویژه سه‌ماهه سوم)

در دوران بارداری، نوسانات هورمونی و تغییرات فیزیولوژیکی باعث بروز گزگز پا، به‌ویژه در شب می‌شود. فشار مکانیکی رحم بر عروق و اعصاب، تغییرات هورمونی، افزایش شیوع سندروم پای بی‌قرار و کمبود ریزمغذی‌ها از جمله عوامل مؤثر هستند.

استفاده از بالش هنگام خواب برای بالابردن پا

برای بهبود گزگز شبانه پا در طول بارداری، استفاده از بالش‌های مخصوص برای بالابردن پاها و کاهش فشار بر عروق و اعصاب، انجام تمرینات کششی قبل از خواب و پیاده‌روی سبک برای بهبود گردش خون و کاهش علائم گزگز و استفاده از جوراب‌های فشاری مناسب بارداری و با مشورت پزشک پیشنهاد می‌شود.

۶.کم‌کاری تیروئید

در تصویر، موقعیت غده تیروئید (Thyroid gland) در جلوی گردن و زیر حنجره (سیب‌آدم) نشان‌داده‌شده است.

کم‌کاری تیروئید می‌تواند باعث اختلال در عملکرد سیستم عصبی محیطی شود که منجر به بروز علائمی مانند گزگز، مورمور و بی‌حسی در پاها می‌شود. این حالت معمولاً در موارد پیشرفته‌تر و کنترل‌نشده کم‌کاری تیروئید رخ می‌دهد. تشخیص اینکه گزگز پا ناشی از کم‌کاری تیروئید است، نیازمند توجه به چندین عامل بالینی و آزمایش‌ها تخصصی است. به‌طورکلی می‌توان گفت اگر گزگز و بی‌حسی در پاها همراه با علائم زیر باشد، می‌تواند زنگ خطر کم‌کاری تیروئید باشد:

• احساس خستگی مداوم حتی بعد از خواب
• یبوست مزمن
• افزایش وزن بدون دلیل
• خشکی پوست
• حساسیت به سرما
• صورت و پلک پف‌آلود
• ریزش مو، مخصوصاً دم ابروها
• ضربان قلب کند

با مراجعه به پزشک، تشخیص قطعی کم‌کاری تیروئید و درمان مشکل تیروئید می‌تواند گزگز پا ناشی از این عامل را کنترل کند. با تنظیم هورمون‌ها طی چند هفته تا چند ماه، گزگز پا نیز برطرف خواهد شد.

۷. مشکلات گردش خون

کاهش موقت یا مزمن در جریان خون اندام‌های تحتانی، به‌ویژه در هنگام خواب یا نشستن طولانی‌مدت، می‌تواند منجر به بروز گزگز، بی‌حسی یا حتی درد در پاها شود. وجود علائم زیر می‌تواند هشداردهنده مشکل گردش خون باشد:

• سردشدن پا حتی زیر پتو
• کبودی یا رنگ‌پریدگی پاها مخصوصاً هنگام بالا و پایین‌بردن آن‌ها
• تشدید گزگز پس از نشستن یا ایستادن طولانی‌مدت
• کم‌شدن یا نروییدن موهای روی پا
• کاهش علائم با بالا نگه‌داشتن پاها
• دیر بهبودیافتن زخم‌ها، به‌ویژه در اطراف قوزک پا یا انگشتان

به عنوان راهکارهای ساده برای بررسی اولیه اختلال جریان خون، بالا نگه داشتن پاها به مدت ۲۰ دقیقه پیش از خواب، حمام پا با آب گرم یا ماساژ کف پا و ساق از پایین به بالا پیشنهاد می‌شود. در صورت کاهش احساس گزگز پس از هر کدام از این اقدامات، احتمال نقش داشتن اختلال جریان خون تقویت می‌شود. این بررسی‌های اولیه جایگزین تشخیص پزشکی نیستند و در صورت وجود علائم هشداردهنده، مراجعه به پزشک ضروری است.

در صورت ارتباط گزگز پا با اختلالات گردش خون، رعایت برخی اقدامات ساده و مؤثر می‌تواند به بهبود علائم کمک کند:

• بالا نگه‌داشتن پاها پیش از خواب به مدت ۲۰ دقیقه، به بهبود بازگشت خون و کاهش ورم پا کمک می‌کند.
• استفاده از جوراب‌های فشاری سبک در طول روز، به‌ویژه برای افرادی که در طول روز ایستاده‌کاری دارند یا دچار ورم اندام تحتانی می‌شوند، توصیه می‌شود. (استفاده از این جوراب‌ها در شب معمولاً توصیه نمی‌شود، مگر با دستور پزشک).
• انجام حرکات ملایم پا پیش از خواب مانند خم‌وراست کردن مچ پا یا حرکت دوچرخه درجا، باعث تحریک جریان خون در اندام‌ها می‌گردد.
• ماساژ کف پا و ساق با استفاده از روغن‌های گرم یا کرم‌های مخصوص نیز علاوه بر تسکین اعصاب محیطی، موجب افزایش خون‌رسانی می‌شود.
• همچنین نوشیدن آب کافی در طول روز نقش مهمی در حفظ جریان خون مناسب و جلوگیری از غلظت بیش از حد خون ایفا می‌کند.

اگر گزگز پا با یکی از موارد زیر همراه باشد، مراجعه به پزشک توصیه می‌شود:

• وجود درد، ورم یا زخم‌های دیر بهبود
• بی‌حسی یا سردی شدید در انگشتان یا ساق پا
• بدتر شدن علائم با فعالیت سبک مانند پیاده‌روی (احتمال تنگی عروق محیطی)

در این شرایط، بررسی دقیق‌تر مانند سونوگرافی داپلر برای ارزیابی عروق توصیه می‌شود.

۸. فتق دیسک یا فشار روی عصب‌های نخاعی

در برخی افراد، علت گزگز پا در شب ممکن است مربوط به فشار روی ریشه‌های عصبی در ناحیه کمر یا نخاع باشد. این فشار معمولاً در اثر فتق دیسک یا تنگی کانال نخاعی ایجاد می‌شود و می‌تواند باعث تحریک عصب‌هایی شود که تا پا امتداد دارند.

علائم هشداردهنده در این شرایط می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• درد در ناحیه کمر که به پا تیر می‌کشد (معمولاً یک‌طرفه است، مگر در موارد فشار وسیع‌تر روی نخاع).
• گزگز، بی‌حسی یا سوزش در پاها.
• ضعف عضلانی یا دشواری در حرکت انگشتان پا.
• درد تیر کشنده یا شوک‌مانند هنگام بلندشدن یا در شب.
• در موارد شدید: اختلال در تعادل یا ناتوانی در خم‌کردن پا.

اگر این علائم را همراه با گزگز پا تجربه می‌کنید، بهتر است به پزشک متخصص (نورولوژیست یا ارتوپد) مراجعه کنید تا بررسی دقیق‌تری انجام شود؛ چراکه ممکن است علت اصلی، مشکل در ستون فقرات باشد.

۹. نوروپاتی محیطی

نوروپاتی محیطی به مجموعه‌ای از اختلالات گفته می‌شود که اعصاب خارج از مغز و نخاع را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. گزگز پا یک علامت هشداردهنده در بسیاری از بیماران مبتلا به نوروپاتی است. افراد مبتلا به دیابت یا مصرف مزمن الکل در معرض ابتلا به نوروپاتی محیطی هستند که در ادامه علائم هر دسته توضیح داده شده است:

دیابت (نوروپاتی دیابتی)

علائم نوروپاتی دیابتی ممکن است سال‌ها پس از ابتلا به دیابت ظاهر شوند، به‌ویژه در مواردی که قند خون به‌خوبی کنترل نشده باشد. در برخی بیماران، گزگز پا می‌تواند از اولین علائم دیابت نوع ۲ پیش از تشخیص رسمی بیماری باشد. علائم شایع در نوروپاتی محیطی دیابتی عبارت‌اند از:

• احساس گزگز، مورمور یا سوزن‌سوزن‌شدن در انگشتان و کف پا.
• کاهش سطح حسی (مانند ناتوانی در حس جوراب یا کفش).
• دردهای سوزشی یا تیر کشنده، به‌ویژه در هنگام شب.
• ضعف عضلانی یا احساس ناپایداری هنگام راه‌رفتن.
• بروز زخم‌هایی که بیمار به دلیل کاهش حس آن‌ها را دیر متوجه می‌شود و به‌کندی بهبود می‌یابند.

تشخیص دقیق نوروپاتی دیابتی نیازمند شرح‌حال کامل، معاینه عصبی و بررسی‌های پاراکلینیکی است. مهم‌ترین اقدام برای مدیریت نوروپاتی دیابتی، کنترل دقیق و پایدار قند خون است. در این بیماران، استفاده از کفش‌های طبی، اصلاح سبک زندگی و تغذیة مناسب در حفظ عملکرد حرکتی و پیشگیری از عوارض نوروپاتی بسیار مؤثر است.

مصرف مزمن الکل (نوروپاتی الکلی)

نوروپاتی الکلی به دلیل اثر سمی الکل روی اعصاب ایجاد می‌شود. علاوه‌برآن، کمبود ویتامین‌های گروه B نیز نقش مهمی در بروز آن دارد.

علائم شایع در نوروپاتی الکلی عبارت‌اند از:

• گزگز یا سوزن‌سوزن‌شدن به‌صورت الگوی «دستکش و جوراب» که در آن گزگز، بی‌حسی یا سوزن‌سوزن‌شدن از انتهای اندام‌ها (نوک انگشتان) آغاز شده و به‌صورت تدریجی و قرینه به سمت بالا گسترش می‌یابد.
• بی‌حسی و کرختی متقارن و پیش‌رونده در پاها.
• دردهای مبهم یا سوزشی، گاهی همراه بااحساس فشار یا سنگینی.
• ضعف عضلات اندام تحتانی.
• اختلال در راه‌رفتن یا حفظ تعادل.

این علائم معمولاً به‌صورت تدریجی و پیش‌رونده در افرادی بروز می‌کند که سابقة مصرف الکل به‌صورت مداوم و بلندمدت دارند. تشخیص نوروپاتی الکلی بر پایة بررسی کامل سابقه مصرف الکل و سابقه تغذیه‌ای در معاینه بالینی صورت می‌گیرد. قطع کامل مصرف الکل و مکمل یاری با ویتامین B1، B6 و به‌ویژه B12 بخشی از درمان استاندارد است.

گزگز پا در شب می‌تواند ناشی از  علل دیگری نیز داشته باشد که تشخیص آن‌ها نیازمند بررسی‌های پزشکی تخصصی است. در صورت بروز هر یک از این علائم و عدم بهبود با راهکارهای اولیه، مشاوره با پزشک برای تشخیص دقیق علت و دریافت درمان مناسب ضروری است.

سؤالات متداول

آیا گزگز پا در شب همیشه نشانه بیماری است؟

خیر. گزگز گذرا و موقت ممکن است ناشی از فشار مکانیکی، بی‌حرکتی طولانی، یا خستگی باشد و معمولاً نیاز به درمان خاص ندارد. اما اگر گزگز پایدار، تکرارشونده یا همراه با علائمی مانند بی‌حسی، درد یا ضعف عضلانی باشد، باید توسط پزشک بررسی شود.

آیا استرس می‌تواند موجب گزگز پاها در شب شود؟

بله استرس یکی از عواملی است که می‌تواند باعث بروز گزگز در پاها، به‌ویژه در شب‌ها، شود. در شب که بدن در حالت استراحت قرار دارد و محرک‌های محیطی کاهش می‌یابند، اثرات استرس بیشتر نمایان می‌شود و علائم می‌تواند شدیدتر شود.

گزگز پا تا چه مدت ادامه‌دار باشد نگران‌کننده است؟

اگر گزگز پا بیش از یک یا دو هفته ادامه یابد، ممکن است نشان‌دهنده مشکل جدی‌تری مانند آسیب عصبی یا اختلال در گردش خون باشد.

چه عواملی باعث تشدید گزگز پا در شب می‌شوند؟

عوامل تشدیدکننده شامل کنترل نامناسب قند خون در دیابت، مصرف الکل، کمبود ویتامین‌های گروه B، استرس، تغییرات دمایی، و اختلالات گردش خون است.